Yazarlar: Av. Mustafa Şahin

Giriş

Türkiye’de madencilik faaliyetlerinin hukuki zemini, Maden Kanunu ve ona bağlı ikincil düzenlemelerden oluşan katmanlı bir normatif yapı üzerine kuruludur. Bu yapının merkezinde Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (“ETKB”) yer alır; maden ruhsatlarının verilmesi ve madencilik faaliyetlerinin idaresi ise ETKB teşkilatı içinde Maden ve Petrol İşleri Genel Müdürlüğü (“MAPEG”) tarafından yürütülür. Madencilik sektörü salt maden mevzuatıyla sınırlı değildir; faaliyetlerin niteliğine ve saha özelliklerine göre ormancılık, çevre, istihdam ve iş sağlığı–güvenliği, vergi, imar ve kültür–tabiat varlıkları hukukuna ilişkin birçok düzenleme de doğrudan uygulanır. Aşağıdaki değerlendirme, madencilik mevzuatının temel çerçevesini, ruhsat ve izin türlerini, arama ve işletme dönemlerindeki yükümlülükleri, ruhsatların yenilenmesi, feshi ve devri ile işletme izninin tamamlayıcı şartlarını sistematik biçimde ortaya koymaktadır.

Madencilik Mevzuatının Genel Çerçevesi

3213 sayılı Maden Kanunu’nun (“Maden Kanunu”) 4. maddesi, maden kaynaklarının devletin hüküm ve tasarrufu altında bulunduğunu hüküm altına alır. Madenlerin mülkiyeti ile madenin bulunduğu taşınmazın mülkiyeti birbirinden ayrı düşünülür; bu nedenle maden hakkı, yüzey mülkiyetinden bağımsız olarak ruhsatlandırılır. Devlet, belirli bir süre için arama ve işletme faaliyetlerine izin veren ruhsatlar aracılığıyla madenlerin aranmasını ve işletilmesini özel kişiler veya şirketlere bırakabilir. Maden kavramı, petrol, doğal gaz, jeotermal ve su kaynakları hariç olmak üzere yeryüzünde tabii olarak bulunan ve ekonomik/ticari değeri olan tüm maddeleri kapsar. Maden Kanunu’nun 2. maddesi, madenleri grup esasına göre sınıflandırır ve ruhsatlandırma rejimi bu sınıflandırma üzerinden kurulur. Aşağıdaki tabloda detaylı gruplandırmaya yer verilmiştir:

Maden Kanunu Kapsamında Listelenen Gruplar:

Maden ruhsatları, madenlerin keşfi, aranması, geliştirilmesi ve işletilmesi için yukarıda belirtilen gruplara ve bunların alt gruplarına göre verilir. Maden hakları sadece Türk vatandaşlarına veya Türkiye’de usulüne uygun olarak tescil edilmiş şirketlere verilebilir.

Belirli bir maden grubuna ilişkin olarak alınan maden ruhsatları, ruhsat sahibine diğer maden gruplarından yararlanma hakkı vermez.

Maden ruhsatları arama ve işletme ruhsatları olarak kategorize edilir. Arama ruhsatı, belirli bir coğrafi alanda arama yapma hakkı veren bir belgedir. Madencilik faaliyetlerini yürütmek için madencinin, işletme ruhsatında belirtilen coğrafi alandan maden çıkarma hakkını veren bir işletme ruhsatına sahip olması gerekir. Madencinin madencilik faaliyetlerini yürütebilmesi için işletme ruhsatına bir işletme izninin eşlik etmesi gerekir.

Arama Ruhsatı: Dönemler, Başvuru ve İptal Rejimi

Arama ruhsatı, belirli bir coğrafi sahada maden arama hakkı sağlar ve MAPEG’e doğrudan veya çevrim içi yapılan başvurularla alınabilir. Maden Yönetmeliği arama faaliyetini dört döneme ayırır. Ön arama dönemi, ruhsatın verildiği yılı takip eden ilk fazdır; bu dönemin sonunda ruhsat sahibi ön arama faaliyetlerine ilişkin raporunu idareye sunmakla yükümlüdür. Raporun süresinde sunulmaması idari para cezası yaptırımını doğurur. Ön aramanın yeterli bulunması hâlinde genel arama dönemine geçilir; IV. grup için iki, diğer gruplar için bir yıl olarak öngörülen bu faz sonunda da faaliyet raporunun sunulması şarttır. Süresinde rapor verilmemesi, teminatın iradı ve ruhsatın iptali sonucunu doğurabilir. Bunu dört yıla kadar uzayabilen detaylı arama dönemi izler; bu dönemde yıllık raporlama yükümlülüğü devam eder ve IV (b), (c) ve (ç) kapsamındaki enerji, metal ve radyoaktif mineraller için işletmeye geçişi mümkün kılacak teknik–ekonomik yeterliliğin ortaya konulması beklenir. Son aşamada, gerek görülen hâllerde iki yıllık fizibilite dönemi tanımlanır; bu fazın bedeli detay arama bedelinin iki katı olarak hesaplanır.

Başvuru safhasında mali yeterlilik ve taban ücretler tamamlanmalıdır. Başvuru sahibi, asgari mali yeterliliği karşıladığını gösteren banka referans mektubunu ibraz etmelidir. Bunun yanı sıra, Maden Yönetmeliği’nin 13. maddesi uyarınca maden arama projesi sunulmalı; projenin amacı, faaliyetlerin zamansal planlaması, yatırım ve harcama kalemleri ile mali yeterlilik unsurları açıkça ortaya konulmalıdır. İdare, gerekli görürse ilave arama faaliyetleri talep edebilir.

Arama ruhsatının iptali hem raporlama hem de harcama yükümlülüklerinin ihlâlinde gündeme gelir. Ön arama veya detay arama raporlarının ya da harcama belgelerinin yetersizliği tespit edildiğinde eksikliklerin bir ayda tamamlanması istenir. Süresinde tamamlanmaması hâlinde idari para cezası uygulanır; süre dolmuşsa ruhsat sona erer, dolmamışsa iptal edilebilir. Detaylı arama raporunun süresinde sunulmaması iptal sonucunu doğurur. Bu sistematik, arama döneminin ciddiyetle yürütülmesini ve kaynak tahsisi israfının önlenmesini hedefler.

İşletme Ruhsatı ve İşletme İzni: Mali Yeterlilik, Yenileme, Fesih ve Devir

İşletme ruhsatı, belirli bir sahada ve süre içinde madenin çıkarılmasına yönelik faaliyeti mümkün kılar; ancak tek başına yeterli değildir. Üretime geçilebilmesi için işletme ruhsatına ek olarak işletme izni alınmalıdır. İşletme ruhsatı başvuruları MAPEG’e yapılır; başvuru dosyasındaki eksiklikler idarenin bildirimi üzerine üç ay içinde tamamlanır. Mali yeterlilik, toplam yatırım maliyetinin en az yüzde yirmisi düzeyindedir. Tüzel kişiler bu tutarın yüzde otuzunu öz sermaye ile, yüzde yetmişini banka referans mektubuyla tevsik eder. İşletme izni aşamasında, orman izinleri ve işyeri açma–çalışma ruhsatı gibi yardımcı idari izinlerin tamamlanmış olması aranır.

İşletme ruhsatlarının süresi, IV. grupta kanıtlanmış ve muhtemel rezerv ile proje parametrelerine göre belirlenir; I (a) grubu beş yıllık ruhsatlar hariç, toplam süre on yıldan az olamaz. Uzatma talebi, bitişten en geç altı ay önce yapılmalı; ruhsat bedellerinin ödendiği ve rezerv–çevresel uyum planı gibi bilgi ve belgeleri içeren güncel projenin sunulduğu gösterilmelidir. Uzatma, sahadaki yatırım, projenin seyri ve geçmiş faaliyetlerin yeterliliği dikkate alınarak karara bağlanır. Süre uzatımları dâhil toplam işletme ruhsat süresi, I. grup madenlerde otuz, II. grupta kırk, diğer gruplarda elli yılı aşamaz; bunun üzerinde uzatmalar, I. ve II. gruplarda ETKB Bakanı, diğer gruplarda ise Cumhurbaşkanı takdirine tabidir.

Fesih, Maden Kanunu’na aykırılıklar halinde MAPEG tarafından gündeme getirilebilir. ÇED onayı, işletme izni veya yüzey haklarının alınmaması ya da yanıltıcı beyanlar gibi ihlaller birden çok tekrarı hâlinde feshe yol açabilir. Üretim yapılmaması ya da beş yıllık dönemin herhangi üç yılındaki üretimin projedeki yıllık miktarın yüzde onundan az olması idari para cezası sebebidir; tekrarı ruhsatın iptaline uzanır. Eksik ruhsat ücretlerinin üç aylık tamamlama süresinde ödenmemesi de iptal nedenidir. Bu denetim rejimi, dönemsel saha kontrolü yapan ETKB ekiplerince uygulanır.

İşletme ruhsatı devri mümkündür; ancak devralanın ruhsat alabilme yeterliliğine sahip olması, mali yeterlilik şartlarını karşılaması ve ETKB onayının alınması gerekir. Onay sonrası devir Maden Siciline tescil ile tamamlanır. Devir bedeli, ruhsatın taban fiyatı ile devir günündeki ruhsat bedelinin iki katı olarak öngörülür. Hisselerin devri yoluyla sermayenin yüzde onunu aşan kontrol değişikliklerinde de ETKB onayı aranır; tarafların gerekçe sunarak müracaat etmesi gerekir. Keşif hakları temel ruhsattan bağımsız niteliklidir; bu hakların ruhsatla birlikte veya ayrı devri mümkündür ve MAPEG tarafından onaylanan rezerv arzı ile sınırlıdır.

İşletme İzni ve Tamamlayıcı İzinler

İşletme izni alınmadan üretime başlanamaz. İşletme ruhsatının yürürlüğe girdiği tarihten itibaren üç yıl içinde madenin işletilebilmesi için gerekli tüm resmi onaylar ve diğer hakların temin edilmesi zorunludur. İşletme izni alındığında bir yıl içinde faaliyete geçilmelidir; aksi hâlde projede beyan edilen yıllık üretim miktarının yüzde onuna tekabül eden tutar devlet payı olarak MAPEG’e ödenir. İşletme izni sürecinin en kritik unsurlarından biri çevresel uygunluk mekanizmalarıdır. Çevresel Etki Değerlendirmesi (“ÇED”) Yönetmeliği’nin Ek–I listesinde yer alan faaliyetler için ÇED Olumlu kararı alınması zorunludur. Ek–II kapsamındaki projelerde ise “seçme–eleme” süreci yürütülür ve gerekli görülmezse “ÇED Gerekli Değildir” belgesi düzenlenir. ÇED kararları, işletmenin adresi, kapasitesi veya proses parametreleri değişmediği sürece süresiz hüküm doğurur; kapasite değişikliğinde ilave değerlendirme gerekir. ÇED Olumlu verilen projelerde yedi yıl, ÇED Gerekli Değildir belgesi verilen projelerde beş yıl içinde yatırıma başlanması zorunluluğu bulunur.

Yüzey haklarına ilişkin izinler, maden sahasının niteliğine göre farklı kurumların yetki alanına girer. Orman, koruma ormanı ve ağaçlandırma alanları; yaban hayatı koruma sahaları; özel çevre koruma bölgeleri; millî parklar ve doğa koruma alanları; tarım ve mera alanları; korunması gereken kültür ve tabiat varlıkları sahaları; drenaj havzaları; kıyı alanları ve karasuları; turizm bölgeleri; askerî yasak bölgeler; imarlı ve bitişik alanlar gibi alanlarda, işletme ruhsatını izleyen üç ay içinde başvuru yapılması esastır. Başvurular ilgili idarelere veya MAPEG’e iletilerek izin süreçleri eşgüdüm içinde yürütülür.

İşyeri açma ve çalışma ruhsatı, İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik uyarınca belediyeler, il özel idareleri veya organize sanayi bölgesi yönetimlerince süresiz verilir. Şirket kontrolünde değişiklik bu belgeyi yenileme zorunluluğu doğurmaz; ancak ticaret unvanı değişirse üç ay içinde ruhsatın güncellenmesi gerekir. Yapılaşma gerektiren tesisler için 3194 sayılı İmar Kanunu kapsamında ilgili idareden inşaat izni alınmalıdır. Üretime geçilmesini müteakip iki ay içinde 6948 sayılı Sanayi Sicil Kanunu uyarınca sanayi siciline kayıt ve Sanayi Sicil Belgesi temini zorunludur; belge iki yılda bir elektronik ortamda yenilenir. Sanayi siciline ilişkin yıllık işletme cetvellerinin her yıl Nisan ayı sonuna kadar sunulmaması, idari para cezası riskini doğuracaktır.

Sonuç

Türk madencilik hukukunda ruhsat–izin mimarisi, kaynakların etkin ve sürdürülebilir yönetimi ile yatırım güvenliği arasında denge kurmayı amaçlayan, ayrıntılı ve disiplinler arası bir çerçeve sunar. Arama ve işletme ruhsatları, mali yeterlilik ve teknik yeterlilik ölçütleriyle desteklenir; ÇED, yüzey hakları, işyeri ruhsatı, inşaat izni ve sanayi sicili gibi tamamlayıcı mekanizmalarla çevresel–idari uyum güvence altına alınır. İşletme dönemindeki sürekli yükümlülükler —faaliyet raporlaması, üretim eşiği ve rehabilitasyon— hem kamu yararını hem de sektörün kurumsal itibarını korur. İdarenin denetim yetkisi, fesih ve devir rejimiyle birleştiğinde, sektörde öngörülebilirlik ve şeffaflık pekişir. Bu sistematik içinde yatırımcılar için en iyi uygulama, proje yaşam döngüsünün her aşamasında MAPEG ve ilgili idarelerle proaktif iletişim kurmak; sözleşme ve ruhsat metinlerini üretim ve çevresel planlarla uyumlu, güncel ve denetime hazır halde tutmaktır.